Reserve Bank of India: ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕਰੰਸੀ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਵੀ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਪੂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਛਪੀ ਹੈ? ਇਹ ਜਵਾਬ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ (ਆਰਬੀਆਈ) ਨੇ ਖੁਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ, ਮਦਰ ਟੈਰੇਸਾ ਵਰਗੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਨਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਰਬੀਆਈ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਛਪੀ?
ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, “ਜੇਕਰ ਨੋਟ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਪਛਾਣਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਕਿ ਨੋਟ ਅਸਲੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਨਕਲੀ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਹ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੋਟ ਅਸਲੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਕਲੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ, ਮਦਰ ਟੈਰੇਸਾ ਅਤੇ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਸਮੇਤ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।”
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਨੋਟ ਕਿਵੇਂ ਸਨ?
ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਯਾਨੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ (ਟਾਈਗਰ, ਹਿਰਨ) ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ‘ਸਜਾਏ ਹੋਏ ਹਾਥੀਆਂ’ ਅਤੇ ਰੁਪਏ ‘ਤੇ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਸਜਾਵਟੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਆਰਬੀਆਈ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਰੁਪਏ ‘ਤੇ ਛਪੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਰੁਪਏ ‘ਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਥਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਰੁਪਏ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਆਰੀਆਭੱਟ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉੱਕਰੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕਦੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ?
ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1969 ਨੂੰ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੀ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 100 ਰੁਪਏ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨੋਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਗ੍ਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ 1987 ਤੋਂ ਰੁਪਏ ‘ਤੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ 500 ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। 1996 ਵਿੱਚ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਨਵੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਕਿੱਥੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਆਰਬੀਆਈ ਨੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਪੈਸੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ, ਜਲ ਮਾਰਗਾਂ, ਹਵਾਈ ਮਾਰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਆਵਾਜਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਰਬੀਆਈ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਦਾ ਨਾਮ ‘RBI Unlocked: Beyond the Rupi’ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਜੀਓਸਿਨੇਮਾ ‘ਤੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।
