Dr. Manmohan Singh’s Signature Notes: ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀਰਵਾਰ (26 ਦਸੰਬਰ 2024) ਨੂੰ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ AIIMS ‘ਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਨੋਟ ‘ਤੇ ਸੀ। ਉਹ 1976 ‘ਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿੱਤ ਸਕੱਤਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ 1982 ਤੋਂ 1985 ਤੱਕ ਆਰਬੀਆਈ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸੀ।
ਦੱਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ‘ਤੇ ਵਿੱਤ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਰਬੀਆਈ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ 1 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੇ ਨੋਟ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਸੀ।
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਵਾਲੇ ਨੋਟ ਬਿਡਕਿਊਰੀਓਸ ‘ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵੇਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਵੇਚਣ ਦਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇਹ ਨੋਟ ਸਟਾਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਨੋਟ ਅਜੇ ਵੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ‘ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਵਾਲਾ 1 ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਹੁਣ 100 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ 2 ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ 40 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ 16 ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਸੈੱਟ 12500 ਰੁਪਏ ‘ਚ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ‘ਚ 1 ਰੁਪਏ ਦੇ 5 ਨੋਟ, 2 ਰੁਪਏ ਦੇ 3 ਨੋਟ, 5 ਰੁਪਏ ਦੇ 2 ਨੋਟ, 10 ਰੁਪਏ ਦੇ 3 ਨੋਟ ਅਤੇ 20, 50 ਅਤੇ 100 ਰੁਪਏ ਦੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਨੋਟ ਹਨ।
ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਸੈਂਸ ਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2004-2014 ਤੱਕ 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (RTI), ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (RTE) ਤੇ ਮਨਰੇਗਾ (MGNREGA) ਵਰਗੀਆਂ ਯੁੱਗ-ਬਦਲਦੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੀ। ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਦੇ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਮੱਧਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਮਵਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਝਿਜਕਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ ਜੋ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਖੁਰਦ-ਬੁਰਦ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ 14ਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 22 ਮਈ 2004 ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ 22 ਮਈ 2009 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ।
