ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ 13ਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਤੀਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀ ਅਰਥਵਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਮੈਨਜਮੈਂਟ ਸਟਾਈਲ ਨਾਲ ਕਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਨਿਸ਼ਚਲਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਦਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਸਤੰਬਰ 1932 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਾਹ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਰਥਿਕ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ
1991 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਐਤਿਹਾਸਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਖੁਲਾਸਾ, ਵਪਾਰ ਤੇ ਟੈਕਸ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ, ਆਨ੍ਹੇ-ਆਨ੍ਹੇ ਸਰਕਾਰੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਨ privatization ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਤਾਨਾਬਾਨੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀ ਅਰਥਵਵਸਥਾ ਵਾਂਗ ਦਰਸਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਇਨੁਵਾਂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੋਚ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੁਖ ਦਿੱਤਾ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ 2004 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਾਫੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਨਿਤੀਧਾਰਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਗਤੀਮਾਨ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਹੌਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇਖੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਗਾਰੰਟੀ ਐਕਟ (NREGA) ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (RTI), ਜੋ ਗਵਰਨੈਂਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਉਦੇਸ਼ਤ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਸ਼ਿਪ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਸਨੀਹ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਗਰਿਕ ਐਟਮਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਸੰਧੀ 2008 ਵਿੱਚ ਸਾਇਨ ਹੋਈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੂਜੇ ਟਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡੇ ਘਪਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 2G ਸਕੈਂਡਲ ਅਤੇ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਗੇਮਜ਼ ਸਕੈਂਡਲ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਸਿਵ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਗੂ ਸਨ Sonia Gandhi ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਿਰਫ ਇਕ ਰੂਪਾਈਨੇਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਤੀਧਾਰਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਦਮ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਧਾਵਾ ਦੇ ਮੂਲ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਛਾਇਆ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਰਥ ਅਰਥਵਵਸਥਾ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਮੰਤਵਯਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰਾਜਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਇਕ ਨਿਮ੍ਰ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਵਿਅਕਤੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ‘ਤੇ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਰੌਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਨਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਨੀਤੀ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹਨ।
